Με το Μίτο της Αριάδνης σ’ ένα μονοπάτι οντολογίας - γνωσιολογίας αρχαίων Ελλήνων φυσικών φιλοσόφων

Ο Πελεγρίνης στο σχολικό βιβλίο της Φιλοσοφίας τις χαρακτηρίζει δραστηριότητες του νου Λίγα θεωρητικά για το πλαίσιο του πρώτου τμήματος του Προγράμματος Μεσόγειος Ίσαλος Γραμμή της Γνωσιολογίας-Οντολογίας, προσεγγίσεις της μονάδας και της οντότητας ΕΝ-ΟΝ που αποτελούν και το γενικό πλαίσιο του.

ΜΑΡΙΑ ΚΑΛΑΘΑΚΗ, δρ
Σχολική Σύμβουλος Καθηγητών Φυσικών Επιστημών Δυτικής Κρήτης, 
Περιφερειακή Διεύθυνση Α/θμιας & Β/θμιας Εκπαίδευσης Κρήτης

ΜΕ ΤΟ ΜΙΤΟ ΤΗΣ ΑΡΙΑΔΝΗΣ Σ’ ΕΝΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ-ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ 

Στο πλαίσιο του Προγράμματος Σχολικής Ηγεσίας «ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ, ΊΣΑΛΟΣ ΓΡΑΜΜΗ» 

Περί Επιστήμης και Φιλοσοφίας (Βασισμένο στο Πελεγρίνης Θ. (2006). Αρχές Φιλοσοφίας Ενιαίου Λυκείου , ΠΙ, ΥΠΕΠΘ, ΟΕΔΒ) 

Φιλοσοφία & Επιστήμη

Διδάσκοντας με τους Αρχαίους Φιλοσόφους Φυσικών Επιστημών, χρειάζεται αρχικά να προσεγγίσουμε βασική ορολογία Επιστήμης και Φιλοσοφίας.

Η Επιστήμη και η Φιλοσοφία αποτελούν δυο δραστηριότητες του μυαλού μας με διαφορετικό η καθεμιά προσανατολισμό, έτσι ώστε άλλες πληροφορίες να δίνει η κάθε μια. Στόχος των Επιστημόνων είναι η διερεύνηση της πραγματικότητας. Οι Φιλόσοφοι προσπαθούν να δείξουν τι θα μπορούσε να ισχύει στην πραγματικότητα. Οι Φιλόσοφοι δε μένουν σε ότι έχει παγιωθεί ως πραγματικό και ισχύει κατά γενική ομολογία, αλλά ανατρέποντάς το, επιζητούν να εξετάσουν άλλους πιθανούς τρόπους ύπαρξής του. Προβληματίζονται για το κάθε τι και διερωτώνται εάν και πως θα ήταν δυνατόν αυτό να είναι διαφορετικό. Πάντως, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα τα όρια μεταξύ των δύο αυτών δραστηριοτήτων του πνεύματος δεν ήταν διακριτά. Τότε ζητήματα επιστημονικής υφής αποτελούσαν αντικείμενο της έρευνας των Φιλοσόφων. Οι Θεολόγοι ενδιαφέρονται για περιοχές πέραν της πραγματικότητας, το νιρβάνα, τον παράδεισο, επιχειρούν να αλλάξουν την καθιερωμένη αντίληψη της πραγματικότητας στηριζόμενοι κυρίως στην πίστη. Με την Τέχνη, οι άνθρωποι επιχειρούν να υπερβούν και να ανασκευάσουν την εικόνα που μέσω των αισθήσεών τους έχουν σχηματίσει για τα πράγματα και τα γεγονότα, προκειμένου να αισθανθούν μια αισθητική απόλαυση. Οι Καλλιτέχνες, στην προσπάθεια παρουσίασης των διαφόρων εκδοχών της πραγματικότητας, μεταχειρίζονται υλικά σε αντίθεση προς του Φιλοσόφους που στηρίζουν τις απόψεις τους πάνω σε επιχειρήματα, ορθολογικές αναλύσεις εννοιών και λογικές επεξεργασίες όρων.

Οι κύριοι κλάδοι της Φιλοσοφίας είναι η Οντολογία-Γνωσιολογία, η Ηθική και η Αισθητική. Ο όρος «Όν» χρησιμοποιείται ως γενικός, περιληπτικός όρος να δηλωθεί η πραγματικότητα, η οποία βρίσκεται στο κέντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος της Οντολογίας. Ο τρόπος προσέγγισης της πραγματικότητας ώστε οι κρίσεις γι αυτήν να έχουν κύρος, και μέχρι που μπορεί να φτάσει η γνώση γι αυτήν, αποτελούν αντικείμενα της Γνωσιολογίας.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ Οι προσωκρατικοί Φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης, Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Ζήνων κά, και ο Δημόκριτος συγκαταλέγεται σ’ αυτούς) πρώτοι επιχείρησαν να απαντήσουν σε δυο βασικά ζητήματα, αυτά της αρχής και της δομής/μορφής του κόσμου.

Α. Αρχής του κόσμου:

1. Θαλής (Μίλητος). αρχή θεώρησε το νερό. 4 βασικά στοιχεία της φύσης είναι το νερό, η φωτιά, ο αέρας, και η γη. Όλα τα πράγματα είναι συνθέσεις αυτών σε διάφορες αναλογίες. Οι φυικές καταστάσεις της ύλης καθορίζονται από πιο από αυτά τα στοιχεία υπερτερεί στο κάθε υλικό. Εισήγαγε τη σημαντική έννοια της αρχής για το χώρο της Επιστήμης. Αρχή του κόσμου το νερό που πλεονάζει στη φύση. Εισήγαγε την έννοια της αρχής του κόσμου. Ο Θαλής προσπάθησε να κατανοήσει τον κόσμο με την Eπιστήμη και να εξηγήσει φυσικά φαινόμενα όπως λ.χ την Έκλειψη Ηλίου, οι σεισμοί χωρίς να χρησιμοποιεί αναφορές στην μυθολογία, όπως γινόταν μέχρι την εποχή του (Wikipedia).
2. Αναξίμανδρος (Μίλητος). Μαθητής του Θαλή («Ο ιδανικός δάσκαλος είναι εκείνος που γίνεται γέφυρα για να περάσει αντίπερα ο μαθητής του. Και όταν πια του διευκολύνει το πέρασμα, αφήνεται χαρούμενος να γκρεμιστεί, ενθαρρύνοντας το μαθητή του να φτιάξει τις δικές του γέφυρες» [Ν Καζαντζάκης, Ιδεογραφήματα-Η Νέα Παιδαγωγική, στο Αναφορά στον Γκρέκο].. Τα 4 στοιχεία της φύσης (το νερό, η φωτιά, ο αέρας, καιη γη), εξαιτίας της ανομοιογενούς σύστασής τους, βρίσκονται σε διαμάχη μεταξύ τους, προσπαθώντας να επικρατήσει το ένα πάνω στο άλλο και να τα απορροφήσει. Αυτό τελικά δε συμβαίνει διότι στον κόσμο υπάρχει μια μορφή αναγκαιότητας, ή φυσικού νόμου, μια σχέση δικαιοσύνης. Χάρις σ αυτήν εξασφαλίζεται η Ισορροπία μεταξύ των αντιμαχόμενων 4 στοιχείων, απαραίτητη, και πρέπει να διατηρείται, για να υπάρξει ο κόσμος ως έχει. Γι αυτό το νερό, από μόνο του δε μπορεί να ήταν η αρχή του κόσμου, αλλά αν ίσχυε η θεωρία του Θαλή θα ήταν η καταστροφή του Σύμπαντος-δε θα είχε τη σημερινή μορφή. Για να ξεπεραστεί η δυσκολία στην υπόθεση του Θαλή, ο Αναξίμανδρος λέει πως η αρχή του κόσμου πρέπει να αναζητηθεί σε κάτι έξω από τα 4 στοιχεία του Θαλή, σε ένα πρωταρχικό στοιχείο, το άπειρο, αιώνιο και άχρονο, ουδέτερο στον συμπαντικό αγώνα των 4 στοιχείων, μεταμορφώνεται στα 4 στοιχεία, τα οποία αλληλοσυνδεόμενα μεταβάλλονται στα γνωστά όντα του κόσμου και επιστρέφουν, φθειρόμενα, εκεί απ όπου προήλθαν. Εισηγήθηκε μια θεωρία Εξέλιξης των ειδών, ανάλογη του Δαρβίνου. Ο κόσμος διαμορφώθηκε εξελικτικά από ατελέστερες υπάρξεις ως τις σημερινές μορφές.
3. Αναξιμένης (Μίλητος). Το κυρίαρχο στοιχείο δημιουργίας των πάντων είναι ο αέρας, ο οποίος συμπυκνούμενος γίνεται νερό, στη συνέχεια γη και τελικά λίθος.

Β. Δομής του Κόσμου:

1. Ηράκλειτος (…….) Τα πάντα λαμβάνουν την ύπαρξή τους με την έριδα και παρέρχονται με την έριδα. Ο πόλεμος/αντιπαράθεση μεταξύ των πραγμάτων του κόσμου συντηρείται καθώς το ένα επιζητεί να κυριαρχήσει πάνω στο άλλο και εκφράζει τη συνεχή και αδιάλειπτη ανησυχία, την αέναη κίνηση, την ασταμάτητη μεταβολή των πραγμάτων του κόσμου (τα πάντα ρει) από το αρχέγονο πυρ καταλήγει πάλι σ αυτό μέσα από μια κυκλική πορεία που υπαγορεύεται από το λόγο, την ειμαρμένη(η τύχη, η αναπότρεπτη μοίρα, το πεπρωμένο, το γραφτό, το ριζικό κάθε ανθρώπου, που περιλαμβάνει και προδιαγράφει ολόκληρη τη ζωή του) ή τη δίκη. Αναπόφευκτη απόληξη της ασταμάτητης μεταβολής θα ήταν η φθορά και ο εκφυλισμός του κόσμου που αποφεύχθηκαν λόγω της δικαιοσύνης που υπάρχει στο σύμπαν, η οποία εξασφαλίζει την εξισορρόπηση των αντιθέσεων, την παλίντονο αρμονία (η εκ των αντιθέτων), αφανής κ όμορφη. Μειονέκτημα της θεωρίας: αν τα πάντα άλλαζαν, θα άλλαζε και το νόημα των λέξεων, οπότε και η λειτουργία της γλώσσας θα ήταν αδύνατη.Προέλευση του κόσμου από το αρχέγονο πυρ.
2. Παρμενίδης Συνέχεια του Ηράκλειτου-Οι λέξεις πρέπει να έχουν ένα στταθερό σημείο αναφοράς. Οι εικόνες των πραγμάτων και των γεγονότων που σχηματίζουμε μέσω των πληροφοριών που μας δίνουν οι αισθήσεις μας είναι απατηλές. Ο αισθητός κόσμος, ως διαρκώς μεταβαλλόμενος λόγω του τρόπου που τον συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας, δε μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο έγκυρης γνώσης και βέβαιης άποψης γι αυτόν. Η σταθερότητα συνιστά αναγκαία προϋπόθεση για να γνωρίσουμε την πραγματικότητα και να αποφανθούμε γι αυτήν και πρέπει να την ψάξουμε στη σκέψη μας. Έτσι ταύτισε την πραγματικότητα με τη σκέψη. Η σκέψη εξασφαλίζει τη σταθερότητα με τις έννοιες (ενοικούν στο νου μας, βρίσκονται στη σκέψη μας). Τα όντα παίρνουν διάφορες μορφές και πεθαίνοντας περνούν στην ανυπαρξία (πχ γάτα). Η ύπαρξη/η πραγματικότητα ταυτίζεται με τη νόηση, υπάρχει μόνο μέσα στο μυαλό μας. Η έννοια ενός όντος συγκροτείται από τα βασικά χαρακτηριστικά του, θα πρέπει να περιλαμβάνει μια σύντομη περιγραφή των βασικών χαρακτηριστικών του.
3. Ζήνων ο Ελεάτης (μαθητής Παρμενίδη). Ψευδαίσθηση, πλάνη είναι οτιδήποτε λαμβάνει χώρα έξω από τη σκέψη μας, στο φυσικό κόσμο, και δε μπορεί να δικαιολογηθεί λογικά, υπάρχει πέρα από τη σκέψη μας. Αληθινό μπορεί να είναι εκείνο που εκδηλώνεται εντός των ορίων του νου μας, εκείνο που μπορεί να δικαιολογηθεί από τη σκέψη μας, που μπορεί να υποστηριχτεί λογικά. Πέρα και πίσω από τον μεταβαλλόμενο κόσμο (του Ηράκλειτου) υπάρχει σταθερότητα που την εξασφαλίζει η νόηση. Για παράδειγμα, η κίνηση μπορεί να υπάρχει έξω από το μυαλό μας, στο φυσικό κόσμο, να την παρατηρούμε στα διάφορα αντικείμενα στο χώρο, αλλά μέσα στη σκέψη μας είναι ανύπαρκτη. Μεταξύ της σκέψης και της παρατήρησης εμπιστευόμαστε την πρώτη.
4. Δημόκριτος. Στην ατομική θεωρία του συνδυάζει το αίτημα του Παρμενίδη για σταθερότητα και τον ισχυρισμό του Ηράκλειτου για την μεταβολή στον κόσμο. Κάθε υλικό σώμα μπορεί να τμηθεί σε όλο και μικρότερα σωματίδια, μέχρι όμως ενός ορίου. Τα μικρότερα σωματίδια της ύλης ονόμασε ά-τομα (μη τεμνόμενα), αναλοίωτες οντότητες, τα οποία βρίσκονται σε διαρκή κίνηση, μορφής δίνης, και χάρη στο κενό που υπάρχει ανάμεσά τους, συγκρούονται μεταξύ τους και σχηματίζουν καινούριους συνδυασμούς και νέες μορφές σωμάτων.Αργότερα, ο Σωκράτης (468-399 πΧ) με το εν οίδα ότι ουδέν οίδα αντιπαρατέθηκε στην αρνητική θέση των Σοφιστών για την κατάκτηση της απόλυτης αλήθειας και την απόκτηση της γνώσης με την εισαγωγή της επίπονης διαδικασίας της Μαιευτικής Μεθόδου ως ωδίνες τοκετού.
5. Πλάτωνας μαθητής του Σωκράτη, προσπάθησε να λύσει το παλιό, οντολογικής φύσης πρόβλημα, το οποίο απασχόλησε τους προσωκρατικούς φιλοσόφους και τον Δημόκριτο με τη διάκριση που εισήγαγε για τον κόσμο των αισθητών πραγμάτων με τις αδιάλειπτες μεταβολές τους κατά τον Ηράκλειτο, και τον κόσμο των ιδεών, ο οποίος χαρακτηρίζεται από τη σταθερότητα και μονιμότητα της ύπαρξής τους, αναγκαίο όρο της γνώσης κατά τον Παρμενίδη. 

ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ Ο ΣΥΡΑΚΟΥΣΙΟΣ (287-212 πΧ) 

(Wikipedia) 

Στο Μονοπάτι της Σικελίας, ο Μίτος της Αριάδνης οδηγεί στον Αρχιμήδη τον Συρακούσιο, αρκετά χρόνια μετά τον Σωκράτη. Αρχαίος Έλληνας μαθηματικός, φυσικός, μηχανικός, εφευρέτης και αστρονόμος. Αν και λίγες λεπτομέρειες από τη ζωή του είναι γνωστές, θεωρείται ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες στην κλασική αρχαιότητα. Η παρακαταθήκη του στη Φυσική είναι, μεταξύ άλλων, οι βάσεις της υδροστατικής, της στατικής και μια εξήγηση της αρχής του μοχλού, ο σχεδιασμός καινοτόμων μηχανών, συμπεριλαμβανομένων των πολιορκητικών μηχανών και των αντλιών με κοχλία που φέρουν το όνομά του. Ο Αρχιμήδης θεωρείται ότι είναι ο σπουδαιότερος από τους μαθηματικούς της αρχαιότητας και ένας από τους σπουδαιότερους όλων των εποχών. Χρησιμοποίησε τη μέθοδο της εξάντλησης, για τον υπολογισμό της περιοχής, κάτω από το τόξο παραβολής, με την άθροιση άπειρης σειράς και έδωσε μια εξαιρετικά ακριβή προσέγγιση για τον αριθμό π. Όρισε, επίσης, την επίπεδη έλικα (σπείρα) που έφερε το όνομά του, φόρμουλες για τον όγκο των επιφανειών εκ περιστροφής και ένα ευφυές σύστημα για την έκφραση πολύ μεγάλων αριθμών. 

ΓΟΡΓΙΑΣ (483-385 πΧ) 

Σοφιστής, από τους Λεοντίνους της Σικελίας. Τίποτε δεν υπάρχει, μα και αν υπήρχε ουδείς θα το γνώριζε, αλλά και αν το γνώριζε δεν θα μπορούσε να το κάνει γνωστό και στους άλλους. Εξέφρασε την αδυναμία των ανθρώπων να αποκτήσουν τη γνώση και τη μάταιη αναζήτηση μιας κοινής για όλους αλήθειας.